ข้อสอบ เป็นเครื่องมือที่พบกันได้บ่อยในการวัดผลลัพธ์การเรียนรู้ด้านพุทธิพิสัย (Cognitive Domain) หรือการวัดความรู้ความสามารถทางสมองหลังจากผ่านกระบวนการเรียนรู้มาแล้ว   

  

การสร้างข้อสอบจะต้องคำนึงถึงผลลัพธ์การเรียนรู้ เพื่อให้ทราบถึงระดับความรู้ของผู้เรียนว่าเป็นตามระดับมาตรฐานที่ตั้งไว้หรือไม่ และยังช่วยให้ทราบพัฒนาการด้านความรู้ของผู้เรียน หากมีการทดสอบอย่างต่อเนื่อง   

นอกจากนี้ ผู้สอนยังสามารถนำผลการสอบที่ได้ มาวิเคราะห์กับกลุ่มผู้เรียนอื่น เพื่อพิจารณาความเหมือนหรือความต่าง แล้วสังเคราะห์เป็นแนวทางพัฒนาการสอนหรือพัฒนาผู้เรียนในอนาคต  

โดยการออกแบบข้อสอบในเบื้องต้น ผู้สอนจะต้องวางเป้าหมายว่าต้องการสร้างข้อสอบประเภทใด เช่น ผู้สอนต้องการวัดความรู้ขั้นสูงหรือระดับการประยุกต์ใช้ขึ้นไปของ Bloom’s taxonomy ข้อสอบควรจะมีลักษณะที่ใช้ความคิดองค์รวม และให้เวลาในการทำข้อสอบที่มากพอสมควร เรียกว่า แบบทดสอบใช้เวลามาก หรือ Power Test 

ในขณะเดียวกัน หากผู้สอนต้องการวัดความรู้ระดับความจำไปถึงการประยุกต์ใช้ ที่วัดความคล่องแคล่ว เน้นความถูกต้องและแม่นยำภายใต้ระยะเวลาที่จำกัด ควรใช้แบบทดสอบที่เรียกว่า แบบทดสอบใช้ความเร็ว หรือ Speed Test เป็นต้น  

นอกจากการวางเป้าหมายเพื่อให้ทราบถึงระดับการเรียนรู้ของผู้เรียนแล้ว ข้อสอบจะต้องมีการวัดให้หลากหลายระดับการเรียนรู้  เพื่อให้รู้ว่าผู้เรียนมีความรู้อยู่ในระดับใด มีสิ่งใดบ้างที่ทำได้ดีแล้วหรือสิ่งใดบ้างที่สามารถพัฒนาเพิ่มเติมได้  

ขั้นตอนในการสร้างข้อสอบ มีทั้งหมด 4 ขั้นตอนดังนี้  

1. กำหนดผลลัพธ์การเรียนรู้หรือ Learning Outcomes  

2. จัดทำตารางวิเคราะห์ความสัมพันธ์ของผลลัพธ์การเรียนรู้กับระดับพฤติกรรมที่มุ่งวัดและผังการสร้างข้อสอบ ที่เรียกว่า พิมพ์เขียวข้อสอบ หรือ Test Blue Print  

3. สร้างข้อสอบให้สอดคล้องกับผลลัพธ์การเรียนรู้ที่วิเคราะห์ไว้   

4. วิเคราะห์คุณภาพข้อสอบ  

ขั้นตอนที่ 1 กำหนดผลลัพธ์การเรียนรู้หรือ Learning Outcomes   

สำหรับการสร้างข้อสอบด้าน Cognitive ให้เขียนผลลัพธ์การเรียนรู้ในลักษณะของพฤติกรรมที่สังเกตได้ ตามระดับขั้นการเรียนรู้ด้านพุทธิพิสัยของ Blooms โดยแบ่งเป็น 6 ระดับ  

ในการสร้างข้อสอบนั้นสามารถเลือกระดับการเรียนรู้ที่เน้นให้สอดคล้องกับผลลัพธ์การเรียนรู้และเนื้อหา โดยไม่จำเป็นต้องมีครบทุกระดับในข้อสอบชุดเดียว ซึ่งแต่ละระดับการเรียนรู้ด้านพุทธพิสัยของ Blooms มีรายละเอียดดังต่อไปนี้  

• ระดับที่ 1 การจำ (Remember) ซึ่งเป็นระดับล่างสุด หมายถึง ความสามารถในการระลึก จดจำในสมอง สามารถทำการทดสอบในส่วนของ ชื่อ วัน ความหมาย คุณลักษณะ เวลา เหตุการณ์ บุคคล ข้อเท็จจริง ระเบียบ แบบแผน ขั้นตอนแนวโน้ม ประเภท เกณฑ์ ทฤษฎี เป็นต้น  

• ระดับที่ 2 การเข้าใจ (Understand) หมายถึง ความสามารถในการสร้างความหมายหรือความรู้จากการศึกษาด้วยตนเอง สามารถทำการทดสอบในส่วนของ อธิบาย เหตุการณ์ เรื่องราว นิยาม ความน่าจะเป็น หลักการจุดมุ่งหมายความสำคัญของเรื่อง เป็นต้น  

• ระดับที่ 3 การประยุกต์ใช้ (Apply) หมายถึง ความสามารถในการใช้กระบวนการที่ได้เรียนรู้มาในสถานการณ์ใหม่ หรือสถานการณ์ที่คล้ายคลึงกัน สามารถทำการทดสอบในส่วนของ โจทย์ปัญหา หรือการนำใช้ประโยชน์ในสถานการณ์ต่าง ๆ เป็นต้น  

• ระดับที่ 4 การวิเคราะห์ (Analyze) หมายถึง ความสามารถในการแยกความรู้ออกเป็นส่วน ๆ โดยสามารถให้เหตุผลได้ว่าความรู้ส่วนย่อยที่แยกแต่ละส่วนมีความเกี่ยวข้องกับโครงสร้างของความรู้ทั้งหมดอย่างไร สามารถทำการทดสอบในส่วนที่ ต้องการให้ระบุความสำคัญ ต้นตอ สาเหตุ ความสัมพันธ์ ความแตกต่าง ข้อดีและข้อด้อย  

• ระดับที่ 5 การประเมินค่า (Evaluate) หมายถึง ความสามารถในการตรวจสอบ วิพากษ์ และตัดสิน    สามารถทำการทดสอบตัดสิน วิพากษ์ เปรียบเทียบว่าสิ่งไหนดีกว่า คุ้มค่ากว่า พิสูจน์น่าถูกต้อง สนับสนุนด้วยเหตุผล  

• ระดับที่ 6 การสร้างสรรค์ (Create) หมายถึง ความสามารถในการสร้างสิ่งใหม่จากสิ่งที่เคยเรียนรู้หรือสิ่งที่พบเห็นในบริบทต่าง ๆ สามารถสร้างสรรค์งาน แผนงาน หรือผลิตภัณฑ์ หรือชิ้นงานที่แปลกใหม่ โดยจะใช้เมื่อต้องการทดสอบที่ต้องการรวบรวมความรู้รอบยอด วางแผน ปรับปรุง แก้ปัญหา ออกแบบผลงาน หรือการนำไปใช้ประโยชน์ เป็นต้น  

ขั้นตอนที่ 2 จัดทำตารางวิเคราะห์ความสัมพันธ์ของผลลัพธ์การเรียนรู้กับระดับพฤติกรรมที่มุ่งวัดและผังการสร้างข้อสอบ ที่เรียกว่า พิมพ์เขียวข้อสอบ หรือ Test Blue Print  

    เมื่อกำหนดผลลัพธ์การเรียนรู้เรียบร้อยแล้ว จะนำมาสร้างตารางวิเคราะห์ความสัมพันธ์ของผลลัพธ์การเรียนรู้กับระดับพฤติกรรมที่มุ่งวัดด้วยวิธีการดังนี้  

เมื่อได้สัดส่วนของระดับพฤติกรรมที่มุ่งวัดแล้ว ให้นำไปกำหนดใน Test Blue Print   

โดยตารางแนว Column จะแบ่งตามระดับพฤติกรรมที่มุ่งวัด และแนว Roll จะแบ่งตามเนื้อหาและระยะเวลาในการเรียน จากนั้นระบุจำนวนข้อสอบด้วยวิธีการหาสัดส่วน แบ่งออกเป็น  แนว Column รวมจำนวนข้อ แบ่งตามระยะเวลาในการเรียนแต่ละเนื้อหา และ Roll รวมจำนวนข้อ แบ่งตามสัดส่วนของระดับของพฤติกรรมที่มุ่งวัด   

ขั้นตอนสุดท้ายในการทำ Test Blue Print คือระบุจำนวนข้อย่อยตามระดับพฤติกรรมที่มุ่งวัดให้สอดคล้องกับสัดส่วนของระยะเวลาในการเรียนแต่ละเนื้อหา ซึ่งการสร้าง Test Blue Print นั้น จะช่วยกำกับการออกข้อสอบให้ครอบคลุม และจัดลำดับความสำคัญตามทางที่สอนและตามที่หลักสูตรกำหนด พร้อมทั้งจะให้ข้อมูลที่สะท้อนถึงระดับการเรียนรู้ของผู้เรียนที่ชัดเจนได้อีกด้วย  

ขั้นตอนที่ 3 สร้างข้อสอบให้สอดคล้องกับผลลัพธ์การเรียนรู้ที่วิเคราะห์ไว้  

การออกข้อสอบมีสิ่งที่ควรคำนึงดังต่อไปนี้  

1. อายุผู้เรียนที่ถูกทดสอบ 

ผู้สอนควรเลือกชนิดของแบบสอบ ระยะเวลาการสอบ และระดับพฤติกรรมที่มุ่งวัดให้เหมาะสมกับอายุ เช่น ข้อสอบสำหรับผู้เรียนปฐมวัยควรใช้คำที่เข้าใจง่าย ไม่ซับซ้อน มีระยะเวลาการสอบไม่มากนักและระดับพฤติกรรมที่มุ่งวัดอาจระบุที่ระดับความจำ ความเข้าใจ   

2. ระยะเวลาในการทดสอบ  

โดยพิจารณาระยะเวลาในการทำข้อสอบว่าผู้เรียนสามารถทำข้อสอบได้ภายในระยะเวลาที่กำหนด และไม่ทำเสร็จก่อนเวลามาก  

3. ชนิดของแบบสอบที่ใช้  

ควรเลือกใช้ชนิดของแบบสอบที่ผู้เรียนสามารถแสดงพฤติกรรมที่มุ่งวัดตามระดับการเรียนรู้ได้  
โดยข้อสอบแบ่งออกเป็น 2 ชนิด คือ   

ข้อสอบอัตนัยหรือแบบเขียนตอบ และ ข้อสอบปรนัยหรือแบบเลือกตอบ  

ข้อสอบอัตนัย มี 2 ลักษณะคือ 
ข้อสอบแบบความเรียง (Essay Questions) และ ข้อสอบแบบตอบสั้น (Short Answer)  

ข้อสอบอัตนัยแบบความเรียง (Essay Questions) คือข้อสอบที่ให้อิสระแก่ผู้เรียนในการประมวล สรุป คัดเลือกความรู้ความสามารถที่มี นำมาสังเคราะห์ เรียบเรียงและเขียนเป็นคำตอบ ภายใต้ระยะเวลาที่กำหนด จึงเหมาะสมกับการวัดความสามารถระดับการวิเคราะห์ สังเคราะห์  และประเมิน  

ข้อสอบอัตนัยแบบตอบสั้น (Short Answer) คือข้อสอบที่ผู้เรียนต้องคิดคำตอบขึ้นมาเอง แต่เป็นคำตอบสั้น ๆ หรือคำสำคัญ ที่เหมาะสม การออกข้อสอบในลักษณะนี้เหมาะสำหรับวัดความรู้ ความจำ หลักการและกฎเกณฑ์ต่าง ๆ  

ข้อสอบอัตนัย จะต้องมีการกำหนดรายละเอียดและคุณภาพ โดยสร้างเกณฑ์การประเมิน ซึ่งจำแนกเป็น 2 ประเภทตามลักษณะของการให้คะแนน คือ   

1. เกณฑ์การประเมินแบบภาพรวม  (Holistic Scoring)   

2. เกณฑ์การประเมินแบบแยกส่วน (Analytic Scoring)   

ข้อสอบปรนัย คือการกำหนดคำตอบมาให้ผู้เรียนเลือกตอบ โดยมีคำตอบที่ตายตัว ผู้เรียนมักไม่มีโอกาสแสดงความคิดเห็นส่วนตัว  เหมาะสำหรับวัดความรู้ ความจำ หลักการและกฎเกณฑ์ต่าง ๆ  

การสร้างคำถามสำหรับข้อสอบปรนัย มีข้อควรคำนึง 4 ข้อ ดังนี้  

1. คำถามนั้นควรอ่านแล้วเข้าใจง่าย ไม่กำกวม   

ถ้าหากข้อคำถามมีข้อความทางลบ เช่น ไม่ ยกเว้น ไม่ใช่ ไม่ถูกต้อง ให้เน้นคำหรือข้อความนั้น โดย การขีดเส้นใต้ ทำเป็นอักษรตัวเอียง หรือทำตัวทึบ หากเป็นภาษาอังกฤษ สามารถเขียนเป็นตัวพิมพ์ ใหญ่ได้   

ข้อคำถามไม่ควรใช้คำถามทางลบซ้อนทางลบ ที่ทำให้เกิดความสับสน เช่น ครูที่ไม่ดีต้องไม่มีคุณสมบัติใด  

2. ควรหลีกเลี่ยงการสร้างคำถามที่ชี้นำคำตอบ หรือ คำถามที่สามารถตอบได้จากคำถามข้ออื่น ๆ   

3. หลีกเลี่ยงการใช้คำย่อโดยไม่ได้อธิบาย เว้นเสียแต่ว่าคำย่อนั้นเป็นคำที่รู้จักกันโดยทั่วไป  

4. ทบทวนและปรับปรุงข้อคำถามอยู่เสมอ พร้อมทั้งให้บุคคลที่เกี่ยวข้องช่วยตรวจสอบความถูกต้องอีกครั้ง  

การสร้างตัวเลือก ( Choices or Responses) สำหรับข้อสอบปรนัย มีข้อคำนึง ดังนี้  

1. ตัวเลือกต้องมีลักษณะคำตอบที่สมเหตุสมผลและเกี่ยวข้องกับข้อคำถาม   

2. สร้างตัวเลือกเพียงตัวเลือกเดียวเท่านั้นที่เป็นคำตอบที่ถูกต้อง  

ขั้นตอนที่ 4  การวิเคราะห์คุณภาพข้อสอบ  

ข้อคำนึงเบื้องต้นในการวิเคราะห์คุณภาพข้อสอบ มีดังนี้   

1. ผู้สอนควรตรวจสอบว่าข้อสอบที่สร้างขึ้นสอดคล้องกับตารางวิเคราะห์ความสัมพันธ์ของผลลัพธ์การเรียนรู้กับระดับพฤติกรรมที่มุ่งวัด และผังการสร้างข้อสอบหรือไม่ ? 

2. เมื่อทำการทดสอบแล้วพบข้อสอบที่ผู้เข้าสอบผิดพลาดจำนวนมาก  

อาจารย์ต้องพิจารณาในประเด็นเหล่านี้  

• ข้อสอบข้อนั้นสามารถอ่านเข้าใจในสิ่งที่ต้องการวัด หากพบว่าข้อคำถามยังผิดพลาดในประเด็นนี้ ผู้สอนควรปรับปรุงข้อคำถามให้เข้าใจมากขึ้น  

• ระดับความยากเหมาะสมแล้วหรือไม่ โดยพิจารณาเบื้องต้นจากความสอดคล้องของข้อสอบกับเนื้อหาที่สอน หากพบว่าความยากเหมาะสมกับเนื้อหาแล้ว แสดงให้เห็นว่าผู้เรียนยังขาดองค์ความรู้ตามข้อคำถามที่ทำผิด ผู้สอนจะต้องนำประเด็นดังกล่าวมาปรับปรุงหรือพัฒนาการสอนต่อไป  

• หากมีตัวลวงที่ไม่มีผู้เรียนตอบหรือตอบน้อยมาก ๆ ควรพิจารณาปรับปรุงตัวลวง เพื่อให้ข้อสอบมีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น  

กรณีค่าเฉลี่ยของคะแนนภาพรวมทั้งชั้นเรียนอยู่ในระดับน้อย ผู้สอนควรพิจารณาว่าข้อสอบมีความยากเกินไปหรือไม่ หรือข้อสอบดังกล่าวยังสามารถบอกจุดด้อยของผู้เรียนได้หรือไม่  

---